Znaczenie funkcji wykonawczych dla rozwoju emocjonalnego, poznawczego oraz behawioralnego u dzieci

Zasadniczą rolą funkcji wykonawczych jest sprawowanie kontroli nad rozwojem emocjonalnym, poznawczym i behawioralnym. Funkcje wykonawcze zaangażowane są niemal w każdą aktywność wykonywaną przez człowieka. Odpowiadają za celowe wykonywanie czynności we właściwej kolejności.

Umożliwiają wyznaczanie celu, a następnie opracowanie i realizację planu jego realizacji. Ich zadaniem jest również powstrzymywanie się od zachowań niepożądanych, odraczanie reakcji oraz umiejętność czekania na nagrodę.

Udział funkcji wykonawczych w rozwoju dziecka

Prawidłowy rozwój funkcji wykonawczych wpływa na umiejętne kierowanie własnymi myślami oraz zachowaniem w sposób świadomy, celowy i zaplanowany. Warunkuje nabycie takich zdolności jak: wgląd w swój sposób myślenia, wnioskowanie, poszukiwanie alternatywnych strategii, a także sprawne operowanie materiałem obrazowym i werbalnym. Umiejętności te są niezwykle ważne w procesie uczenia się.

Funkcje wykonawcze dzielimy na dwa podsystemy: funkcje gorące i zimne.

„Funkcje gorące związane są z systemem motywacyjnym, kontrolą impulsów oraz regulacją zachowań emocjonalnych, a ich mózgowym podłożem jest orbitofrontalna kora przedczołowa oraz jej powierzchnia przyśrodkowa. Zimne funkcje wykonawcze odnoszą się do kontroli poznawczej i wiązane są z grzbietowo – boczną powierzchnią kory przedczołowej” (Borkowska i Orylska, 2018, s. 232).

Głównymi składowymi funkcji wykonawczych są: hamowanie, elastyczność poznawcza i pamięć operacyjna.

• Hamowanie związane jest z kontrolą swoich działań, powstrzymywaniem się przed niepożądanymi impulsywnymi reakcjami oraz umożliwia utrzymanie koncentracji uwagi na zadaniu pomimo rozpraszających bodźców. Dzięki tej umiejętności dziecko potrafi powstrzymać się przed uderzeniem kolegi lub powiedzeniem czegoś niemiłego w złości.
• Pamięć operacyjna zwana też roboczą - odpowiedzialna jest za krótkotrwałe utrzymywanie informacji w pamięci w celu ich przetworzenia i wykonania operacji umysłowych. Funkcja ta niezwykle ważna jest w procesie uczenia się. Pozwala ona na utrzymanie wydobytych informacji z pamięci i jednoczesne przyswajanie nowych wiadomości. Nowa partia wiedzy łączy się z informacjami już znanymi. Pamięć robocza jest istotna też dla planowania i wykonywania czynności. Przyjmuje się, że dzieci w wieku 4 lat są w stanie pomieścić 2-3 elementy (np.:cyfry, wyrazy, obrazki), natomiast w wieku 12 lat - 6 elementów.
• Elastyczność poznawcza nazywana inaczej kontrolą interferencji, przerzutnością uwagi, giętkością poznawczą - pozwala na świadome przerzucanie uwagi pomiędzy poszczególnymi zadaniami. Umożliwia ukierunkowanie uwagi na bodźce istotne, a ignorowanie nieistotnych, dzięki czemu łatwiej jest dostosować się do nowej sytuacji. Giętkość poznawcza pozwala na elastyczną adaptację do nowych wymagań płynących ze środowiska i postrzeganie rzeczy z innej perspektywy. Umożliwia również wychwytywanie błędów i ich korygowanie, rewidowanie swojej wiedzy w odniesieniu do nowo nabytych informacji i doświadczeń.

Przebieg rozwoju funkcji wykonawczych

Na wczesnym etapie życia dziecka zwracamy szczególna uwagę na rozwój emocjonalny, który jest przewodni, ponieważ płaty czołowe odpowiedzialne za rozwój funkcji wykonawczych nie są jeszcze dojrzałe. Rozwój mózgu przebiega od dołu do góry, czyli rozpoczyna się w pniu mózgu już w okresie prenatalnym, a kończy w płatach czołowych w wieku  18-25 lat. Grzbietowe obszary przedniej części zakrętu kory obręczy są najdłużej dojrzewającymi częściami mózgu. Przedni zakręt kory obręczy jest niezwykle istotny z punktu widzenia procesów poznawczych. Osiągnięcie pełnej dojrzałości przejawia się umiejętnym zarządzaniem swoimi myślami i działaniem oraz przewidywaniem konsekwencji, tworzeniem strategii działania i regulacją emocji.

Okres niemowlęcy i dzieciństwo

W okresie niemowlęcym, dziecko nie posiada umiejętności do samoregulacji. W celu wyregulowania stanu pobudzenia potrzebuje pomocy ze strony rodzica.

Responsywność opiekuna, będzie miała kluczowe przełożenie na dalszy rozwój emocjonalny dziecka, w tym na jego zdolność regulacji emocji.  Drugi rok życia dziecka to czas na naukę radzenia sobie z własną frustracją. W tym okresie życia dziecko usilnie dąży do samodzielności w prostych aktywnościach. W przypadku niepowodzeń złości się, rzuca zabawkami, krzyczy. Na zakazy ze strony rodziców reaguje podobnie. Na tym etapie rozwojowym dziecko reagują według zasady: bodziec – reakcja. Komponent poznawczy w regulacji emocji nie jest jeszcze przez dziecko stosowany z uwagi na niedojrzałość przedczołowej kory grzbietowo – bocznej. Zakłada się, że dynamiczny rozwój funkcji wykonawczych przypada na okres od 4 do 6 r.ż. Od rozwoju tychże funkcji będzie zależeć gotowość szkolna dziecka.

Znaczenie funkcji wykonawczych

W literaturze przybywa co raz więcej danych pochodzących z badań, które wskazują na większe znaczenie funkcji wykonawczych od poziomu inteligencji na osiągnięcia szkolne. Rozwój funkcji wykonawczych jest zależny zarówno od czynników biologicznych jak i środowiskowych.

Koncepcja funkcji wykonawczych w neuropsychologii jest nowa ale w praktyce klinicznej na ogół uwzględniana i stosowana przez osoby posiadające niezbędne kwalifikacje w zakresie wykonywania diagnozy neuropsychologicznej. Jest wielu specjalistów, którzy niestety przy stawianiu diagnozy nie biorą pod uwagę znaczenia funkcji wykonawczych w prezentowanych u dzieci problemach z regulacją emocji, zachowaniem lub nauką. Konsekwencją tego są nieodpowiednio trafnie dobrane metody terapeutyczne i słabe ich efekty.

Terapia funkcji wykonawczych

Terapię funkcji wykonawczych można już stosować u dzieci od 4 roku życia. W okresie tym funkcje wykonawcze są plastyczne i podatne na trening procesów poznawczych. Terapia powinna być ukierunkowana na stymulowanie kory przedczołowej i angażować pamięć roboczą, przerzutność uwagi oraz hamowanie poznawcze. Wzmacnianie tychże składowych funkcji wykonawczych przyczynia się do poprawy zdolności samoregulacyjnych, w zakresie koncentracji uwagi, emocji i zachowania, a także poprawia umiejętności tj.: wyciąganie wniosków, rozwiązywanie problemów, płynne przełączania się z jednej aktywności na drugą i wracanie do poprzedniej oraz planowanie.

Bibliografia:

• Borkowska, A. R. i Orylska, A. (2018). Rehabilitacja neuropsychologiczna – ujęcie holistyczne. W: E. M. Szepiatowska i B. Daniluk (red.),  Rehabilitacja funkcji wykonawczych u dzieci i młodzieży (s. 231 -245).
• Brzezińska, A. I. i Nowotnik, A. (2012). Funkcje wykonawcze a funkcjonowanie dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym. Edukacja 2012, 1 (117), 61-74.
• Józefacka – Szrama, N. M. (2014). Diagnoza funkcji wykonawczych u dzieci. Psychiatr.Psychol.Klin. 2014, 14 (2), p.116-121