W niniejszym tekście wyjaśniam czym jest Teoria Poliwagalna i jej znaczenie w terapii osób po przeżyciach traumatycznych. Teoria Poliwagalna, której twórcą jest Stephen Porges, nawiązuje do funkcji autonomicznego układu nerwowego oraz nerwu błędnego.
Zanim przejdę do wyjaśnienia ich roli w rozumieniu niniejszej teorii, pragnę przedstawić, jak dotychczas reakcja autonomicznego układu nerwowego na zdarzenie traumatyczne była i zdarza się, że nadal jest jeszcze postrzegana np. przez terapeutów czy lekarzy. Takie rozumienie jest błędne / nie pełne i uniemożliwia udzielenie skutecznej pomocy osobom, które doświadczyły traumy.
Przez kilka dekad spora część specjalistów, badaczy uważała, że jest tylko jedna reakcja obronna ze strony autonomicznego układu nerwowego, która uaktywnia się zarówno na niebezpieczeństwo i zagrożenie życia jak i zwyczajną sytuację stresową. Reakcja na stres wiąże się z pobudzeniem współczulnego układu nerwowego, uaktywnieniem osi HPA (podwzgórze – przysadka – nadnercza) oraz nagłym wyrzutem adrenaliny i kortyzolu do krwi. W tym samym czasie, w pniu mózgu, dochodzi do aktywacji reakcji walki lub ucieczki.
Układ współczulny jest jedną z głównych części układu autonomicznego. Antagonistyczny do układu współczulnego jest przywspółczulny układ nerwowy, który odpowiada za wyciszenie, odpoczynek, aktywizuje się w tedy gdy w subiektywnej ocenie jednostki nie występuje niebezpieczeństwo.
Teoria poliwagalna zakłada, że istnieją dwie reakcje obronne na zagrożenie życia. Jedna jest opisana powyżej, a druga dotyczy uruchomienia znacznie starszych dróg układu przywspółczulnego, które są ściśle powiązane z częścią grzbietową nerwu błędnego (X nerw czaszkowy). Nerw błędny jest głównym elementem przywspółczulnego układu nerwowego; łączy obszary pnia mózgu z narządami wewnętrznymi. W skład nerwu błędnego wchodzą różniące się funkcjami od siebie dwie drogi ruchowe (eferentne). Każda z tych dróg ma swój początek w innej części mózgu (w jądrze grzbietowym nerwu błędnego i w jądrze dwuznacznym). Porges twierdzi, że Pierwotne drogi ruchowe wychodzące z jądra grzbietowego nie posiadają osłonki mielinowej i docierają do narządów wewnętrznych znajdujących się pod przeponą. Pierwotne drogi ruchowe wychodzące z jądra dwuznacznego (nerw błędny brzuszny) posiadają osłonki mielinowe i docierają do narządów wewnętrznych nad przeponą. (…) W sytuacji optymalnego funkcjonowania nerwu brzusznego błędnego i połączonego z nim układu zaangażowania społecznego, autonomiczny układ nerwowy podtrzymuje zdrowie, wzrost i regenerację organizmu. (…) Gdy funkcjonowanie układu błędnego brzusznego ulega osłabieniu lub wyhamowaniu, autonomiczny układ nerwowy nastawia się na działanie obronne, a podtrzymanie dobrostanu organizmu schodzi na dalszy plan.
Jeżeli w sytuacji zagrożenia, organizm uzna, że reakcja walcz / uciekaj wychodząca ze współczulnego układu nerwowego jest niewystarczająca, uruchomi kolejną, która wychodzi z układu przywspółczulnego, a dokładnie nerwu błędnego grzbietowego.
Uruchomienie nerwu błędnego grzbietowego prowadzi do dysocjacji, znieruchomienia, zastygania w bezruchu, utraty przytomności. Jest to szczególny stan fizjologiczny, który może doprowadzić do śmierci poprzez zmniejszenie dopływu krwi do mózgu. Układ nerwowy nagle przechodzi ze stanu pobudzenia w stan zamarcia. Energia, czyli to pobudzenie związane z niebezpieczeństwem odczuwane w ciele, nie ma możliwości rozładowania się poprzez walkę lub ucieczkę; "grzęźnie" w ciele, to tak, jakby jednocześnie ktoś włączył gaz i hamulec.
Dla organizmu jest to szok. Osoba po doświadczeniu takiego szoku nie potrafi odnaleźć bezpieczeństwa w swoim ciele i radości życia związanej ze zdrową energią, energią życia. Pobudzenie związane z zagrożeniem życia wciąż w ciele jest. Wielu specjalistów, w terapii swoich pacjentów, nie uwzględnia reakcji na zagrożenie, która pochodzi z nerwu błędnego grzbietowego i wiąże się z zamarciem.
Terapia, która opiera się tylko na kognitywnym relacjonowaniu zdarzenia traumatycznego, nie przyniesie oczekiwanej ulgi, gdyż trauma odbyła się na głębszych strukturach, w pniu mózgu. W terapii należy wydobyć tę stłumioną energię związaną z niebezpieczeństwem poprzez pracę z ciałem i ruchem. Nie mam tu na myśli np. terapii tańcem lecz te terapie, które są konkretnie ukierunkowane na pracę z traumą oraz doznaniami somatycznymi pochodzącymi z ciała.
Do najbardziej znanych metod terapeutycznych ukierunkowanych na pracę z ciałem zalicza się m.in.: Somatic Experiencing (twórca Peter Levine), Soma Embodiment (Sonia Gomes), Psychoterapia Sensomotoryczna (Pat Ogden). Metody te odnoszą się głównie do czucia w ciele. Należy pamiętać, że nerw błędny jest nie tylko nerwem ruchowym ale i czuciowym, a zatem umożliwia dwukierunkowe przewodnictwo informacji między mózgiem a narządami wewnętrznymi. Dwadzieścia procent tworzą drogi ruchowe, które wychodzą z mózgu i kierują się do narządów wewnętrznych, regulując pracę serca i jelit, a osiemdziesiąt procent włókna czuciowe, które przesyłają informację z narządów wewnętrznych do mózgu.
Opisane powyżej zahamowanie zachowania motorycznego, często można zauważyć u ssaków udających, że są martwe, przykładem jest mysz w pazurach kota lub gazela schwytana przez geparda. Reakcja ta występowała już u gadów, natomiast zaangażowanie społeczne charakterystyczne jest tylko dla ssaków.
Aktywizacja zaangażowania społecznego jest niezwykle ważna dla dobrostanu psychicznego i wiąże się z aktywacją nerwu błędnego brzusznego. W skład układu zaangażowania społecznego wchodzi zbiór nerwów czaszkowych (V, VII, IX, X, XI), które regulują działanie mięśni prążkowanych twarzy i głowy.
Porges w swojej teorii podkreśla, iż obwody neuronalne niezbędne dla zdrowia, rozwoju i regeneracji, podtrzymujące zachowania społeczne i regulację emocjonalną uaktywniają się w sytuacji, gdy układ nerwowy uzna otoczenie za bezpieczne. Do niniejszej oceny dochodzi na poziomie nieświadomym, za pomocą neurocepcji. Poczucie bezpieczeństwa nie jest pochodną działań kognitywnych, a reakcją fizjologiczną.
Ocena poznawcza potencjalnych zagrożeń występujących w naszym otoczeniu, w tym rozpoznanie ewentualnych niebezpiecznych relacji z innymi osobami, odgrywa rolę drugorzędną w stosunku do reakcji fizjologicznych naszego organizmu na ludzi i miejsca. Termin neurocepcja został stworzony przez Porgesa. Rozumienie neurocepcji jest niezwykle ważne w procesie leczenia osób po doświadczeniach traumatycznych. Neurocepcji nie należy mylić z interocepcją. W przypadku interocepcji możemy być świadomi reakcji organizmu.
Na koniec niniejszego tekstu, pragnę podkreślić kilka cennych obserwacji, które do swojej Teorii Poliwagalnej wniósł Porges...
Opisane powyżej reakcje ze strony układu nerwowego na zagrożenie w sytuacji gdy walka bądź ucieczka są niemożliwe i pozostaje tylko znieruchomienie, zamrożenie, dysocjacja są znane od dawna, natomiast to Porges połączył je z funkcją nerwu błędnego grzbietowego i tym samym dał nam pełniejszy obraz rozumienia skutków traumy i jej leczenia.
Tekst opracowała:
Agnieszka Matyjasek, psycholog, psychotraumatolog, terapeuta EMDR i Somatic Experiencing oraz specjalista w zakresie diagnozy i terapii neuropsychologicznej.
Bibliografia:
www.mentesana.pl korzysta z zewnętrznych technologii śledzących: Google Analytics i Facebook Pixel. Informacje na temat ich Polityk Prywatności można znaleźć na wymienionych stronach internetowych.
